Seperti apa tradisi Sawalan di Rembang tempo dulu?
Catatan Kajawèn, terbitan Balai Pustaka, tahun 1937, 22 Desember. halaman #1666 menuliskan bahwa orang Rembang memiliki tata-cara yang berbeda dari daerah lain.
Mereka menyulut mercon sejak “malem selikur” (malam ke-21 bulan Ramadhan), terus-menerus, sampai tanggal 8 Syawal.
Sekarang, orang Rembang masih merayakan “kupatan”, di mana pada tanggal 8 Syawal mereka merayakan Bakda Kupat (Hari Raya Ketupat).
Yang menarik, catatan bersejarah tersebut, menceritakan ramainya acara Syawalan, yang masih terjaga sampai sekarang (setidaknya, sampai musim sebelum pandemi COVID-19).
Ramainya, mengalami pasang-surut, tentu saja. Namun ini bisa menjadi citraan seperti apa acara “bakdan” (lebaran) di tahun 1937. Tidak terlalu berbeda dengan zaman sekarang.

Berikut ini, teks asli berbahasa Jawa dari catatan bersejarah itu:
Tatacara Riyadi lan Sawalan ing Rêmbang
Kados para nupiksa botên badhe kêkilapan sabên Bakda Riyadi ing pundi-pundi panggenan tamtu angadhahi tatacara piyambak-piyambak. Nanging ingkang badhe kula aturakên punika tatacara riyadèn lan Sawalan ing Rêmbang, awit pamanggih kula ragi wontên bedanipun sakêdik kalihan sanès nagari.
Ing kitha Rêmbang punika wontên Riyadèn kalih warni, inggih punika Riyadi Agêng (Siyam) lan Riyadi Sawal.
1. Riyadi Siyam ing Rêmbang ingkang dipun agêngakên dening para sadhèrèk ngriku prakawis ngungêlakên mrêcon, ngungêlakên mrêcon wau wiwit malêm sêlikur, agêngipun malêm Riyadi dumugi enjingipun. Swaraning mrêcon tanpa wontên kèndêlipun, pating jlêdhor, pating glêgêr, binarung ungêling mrêcon rentengan, lir pendah kiyamat andhatêngi. Mila pancèn inggih angedap-edapi ingkang sawêg katêmbèn mirêngakên. Kajawi punika, inggih botên nama anèh, yèn ing kitha Rêmbang Bakda Riyadi mrêcon, awit ingatasipun satunggal kitha wontên pabrikipun mrêcon kalih panggenan, tur bab rêgining mrêcon mirah.
Kosokwangsulipun bab plêsiran prasasat botên wontên, kajawi namung sami kesah prêlu silaturohmi halal-bihalal. [halal-bi…]
— 1627 —
[…halal.]
2. Riyadi Sawal utawi kupatan
Tatacara ing Rêmbang, kupatan punika sabibaripun Riyadi Agêng, têtiyang sampun wiwit sami bancakan kupat saha lêpêt, kakêpangakên lare-lare, botên tiyang sêpuh kados nagari sanès. Tumindak makatên wau gêntosan dumugi tanggal kaping wolu Sawal, inggih punika ingkang dipun wastani Riyadi Sawal. Inggih dintên punika plêsiranipun sadhèrèk kampung utawi para priyantun anglur dhatêng sagantên prêlu ningali lumban.
Mênggah ingkang dipun wastani lumban punika, botên adus, nanging têtiyang ambalah (juru misaya ulam), têtiyang pakampungan, para priyantun sami rukunan saha urunan, sami numpak baita, ingkang baitanipun sami dipun rêngga-rêngga (pajang-pajang), saha sami sangu warni-warni, inggih punika: têtêdhan, ombèn-ombèn, gamêlan, jèsbèn, kodhak (pirantos motrèt) lan sanès-sanèsipun. Lampahing baita mubêng-mubêng ing sagantên ngriku, trêkadhang wontên ingkang dhatêng pulo suwung, nama: pulo Marongan, Masaran, saha pulo Suwalan. Sadaya wau dumunung ing salèr kilènipun pasisir ing Rêmbang, wiwitipun lumban punika jam 6 utawi jam 7 enjing, ngantos sontên sawêg sami mantuk. Kathahing tiyang ningali tanpa wicalan, ngantos ing salêbêting pakampungan saha padhusunan sami sêpên mamring, jalaran tiyangipun sami kesah ningali wau. Malah tiyang saking sajawining Rêmbang ugi kathah ingkang dhatêng ngriku ningali, kados ta saking: Blora, Pathi, Kudus lan sanès-sanèsipun.
[Grafik]
Nalika malêm Riyadi Sawal saha enjingipun ugi taksih kathah tiyang ingkang sami ambrondong mrêcon kados nalika Riyadi Agêng.
Wasana namung punika atur kula bab tatacara Riyadi ing Rêmbang.
S.W.
Sumber: Kajawèn, Balai Pustaka, 1937-12-22, #1666
Berikut ini, terjemahan dari saya:
Tata Cara Lebaran dan Sawalan di Rembang
Seperti para pembaca ketahui, setiap Idul Fitri, di mana-mana tentu memiliki tata-cara sendiri-sendiri. Tetapi yang akan saya sampaikan ini tata-cara Idul Fitri dan Sawalan di Rembang, karena menurut pendapat saya, punya perbedaan dibandingkan dengan daerah lain.
Di Kota Rembang, ada 2 Hari Raya, yaitu Hari Raya Besar (setelah Puasa) dan Hari Raya Sawal.
1. Hari Raya (setelah) Ramadhan di Rembang, yang diramaikan saudara kita di sana itu menyalakan mercon, mulai malam 21 Puasa, yang terbesar di malam Hari Raya Idul Fitri sampai pagi. Suara mercon tidak ada hentinya, meledak, menggelegar, diselingi suara mercon rentengan, seperti bunyi Kiamat mau datang. Maka memang dahsyat bagi yang mendengarnya. Selain itu, bukan hal aneh, jika di Kota Rembang, terjadi Hari Raya mercon, sebab di situ ada 2 pabrik mercon, apalagi, mercon di sana murah. Sebaliknya, seperti tidak ada acara plesir, kecuali hanya berpergian untuk silaturahim halal bi..
— 1627 —
.. halal.
2. Hari Raya Sawal atau Kupatan
Tata-cara di Rembang, kupatan dirayakan setelah Hari Raya Idul Fitri, orang-orang mengadakan bancakan kupat dan lêpêt, dilakukan anak-anak, bukan orang-orang tua seperti acara bancakan di daerah lain. Acara ini bergantian sampai tanggal 8 Syawal, yang dinamakan Hari Raya Syawal. Ini hari plesiran saudara-saudara di kampung atau orang-orang pergi ke laut untuk melihat “lumban”.
Sedangkan yang disebut “lumban” itu bukan mandi (di laut), melainkan para nelayan (pencari ikan laut), orang-orang dari pedesaan, bersama-sama naik perahu, di mana perahunya sudah dihias, dipajang, berwarna-warni, dengan: makanan, minuman, gamelan, band musik, kodak (kamera foto), dll. Jalannya perahu berputar di laur Rembang, ada juga yang sampai di pulau kosong, bernama: Pulau Marongan, Masaran, dan Suwalan. Pulau-pulau ini ada di sebelah Barat Laut pesisir Rembang, mulai “lumban” jam 6 atau 7 pagi, sampai sore waktunya mereka pulang. Banyaknya penonton tidak terhitung, sampai di dalam perkampungan dan perdusunan sepi, karena orang-orang menonton acara tadi. Malah orang-orang dari luar Rembang juga banyak yang pergi ke Rembang untuk menonton, seperti dari: Blora, Pati, Kudus, dll.
[gambar]
Ketika malam Hari Raya Sawal dan paginya, juga masih banyak orang memberondong mercon seperti ketika Hari Raya Besar (setelah Puasa).
Akhirnya, hanya ini cerita saya tentang tata-cara Hari Raya di Rembang.
S.W.
Dalam teks tersebut, menyebutkan Pulau “Suwalan”. Kemungkinan besar, terjadi “salah-tulis” (typographical error)
Menurut Kamus Kawi – Indonesia, Wojowasito, 1977, kata “sawalan” (depan pakai “a”, bukan “i”), dalam bahasa Kawi berarti “buah pohon siwalan”. Jadi, pohonnya bernama “siwalan”, sedangkan buahnya bernama “sawalan”. Ini kalau kita berpedoman kepada kamus Kawi tulisan Wojowasito.
Fakta lain menceritakan, anak-anak muda yang sering naik perahu ke Laut Rembang, menyebut pulau ini sebagai “Pulau Siwalan”.
Bisa jadi, terjadi pergeseran pemakaian kata, dari istilah Kawi “sawalan” (menyebut buahnya) tersebut, menjadi “siwalan” (menyebut pohonnya).
Dengan catatan, pohon ini ada di Nusa Tenggara Timur, Madura, Tuban, dll. Bukan hanya di Rembang.
Seperti apa tradisi Syawalan di tempatmu? [dm]
Day Milovich
Webmaster, artworker, penulis tinggal di Rembang dan Semarang
One Comment